समासोक्ति अलंकार की परिभाषा व उदाहरण samasokti alankar in hindi
समासोक्ति अलंकार किसे कहते है?
परिभाषा – 1. जहाँ उपमेय का वर्णन इस प्रकार किया जाये की उसमें अप्रस्तुत का ज्ञान भी हो, या व्यंजना से अप्रस्तुत की अभिव्यक्ति हो तब वहां समासोक्ति अलंकार (samasokti alankar) होता है। या जब प्रस्तुत द्वारा अप्रस्तुत का बोध कराया जाता है तब समासोक्ति अलंकार होता है, किन्तु यहाँ प्रस्तुत की प्रधानता होती है। समासोक्ति, अन्योक्ति का उल्टा होता है. अथवा
परिभाषा – 2. ‘अप्रस्तुत हो, प्रस्तुत से व्यक्त’ अर्थात जहाँ पर कार्य, लिंग या विशेषण की समानता के कारण प्रस्तुत के कथन में अप्रस्तुत के व्यवहार का समापन हो, वहां समासोक्ति अलंकार होता है. अथवा
परिभाषा – 3. समासोक्ति का अर्थ है – समास (संक्षेप) + उक्ति (कथन) अर्थात ‘संक्षेप में कथन’| जहाँ वाच्यार्थ के साथ-साथ व्यंग्यार्थ भी निकलता है परन्तु प्रधानता वाच्यार्थ की ही होती है, वहां समासोक्ति अलंकार होता है। (प्रस्तुत के वर्णन में समान अर्थ सूचक विशेषणों के द्वारा)
उदाहरण – कुमुदिनि प्रमोदित भाई सांस, कलानिधि जाये।
व्याख्या – उपर्युक्त उदाहरण में शाम को जिस प्रकार चंन्द्रमा के उदय होने से कुमुदिनि के खिलने की बात (प्रस्तुत) के माध्यम से किसी नई नवेली दुल्हन को अपने (कलाओं के निधि) प्रियतम के शाम को घर आने (अप्रस्तुत) पर खिल उठना (प्रसन्न होना) का बोध से कराया गया है।
समासोक्ति अलंकार के उदाहरण –
1. नहि पराग नहि मधुर मधु, नहि विकास यहि काल. अली कली ही सों बंध्यो, आगे कौन हवाल | यहाँ प्रस्तुत अर्थ है - जयसिंह अप्रस्तुत अर्थ है - अलि, पराग, मधु।
2. वन-वन उपवन, छाया उन्मन-उन्मन गुंजन, नव वय के अलियों का गुंजन | यहाँ प्रस्तुत अर्थ है - भ्रमरों का। अप्रस्तुत अर्थ है - नवयुवक कवियों का।
3. सहृदय जन के जो कंठ का हार होता, मुदित मधुकरी का जीवनाधार होता | वह कुसुम रंगीला धूल में जा पड़ा है, नियति! नियम तेरा भी बड़ा ही कड़ा है || यहाँ प्रस्तुत अर्थ है - फूल टूटकर गिरना। अप्रस्तुत अर्थ है - किसी युवा की अकाल मृत्यु होना।
4. मिलहु सखी हम तहवाँ जाहीं, जहाँ जाइ पुनि आउब नाहीं| सात समुद्र पार वह देसा, कित रे मिलन कित आब संदेसा || यहाँ प्रस्तुत अर्थ है - पद्मावती के ससुराल जाने का वर्णन। अप्रस्तुत अर्थ है - किसी मानव के परलोक जाने का।
5. सो दिल्ली अस निबहुर देसू, कोई न बहुरा, कहइ संदेसू | जो गवनै, सो तहाँ कर होई जो आवै, किछु जान न सोई || यहाँ प्रस्तुत अर्थ है - दिल्ली अप्रस्तुत अर्थ है - परलोक
6. स्वारथ सुकृत न श्रमु बृथा, देहि बिहंग विचारि। बाज, पराए पानि परि, पच्छीनु न मारि || यहाँ बाज पक्षियों को मारने के बहाने से राज जयसिंह को समझाया गया कि वो हिन्दुओं का नर संहार न करे।
7. सिंधु-सेज पर धरा-वधु तनिक संकुचित बैठी सी। यहाँ प्रस्तुत अर्थ है - धरा वधु। अप्रस्तुत अर्थ है - नायिका
8. को छुट्यो इहि जाल परि, कत कुरंग अकुलात। ज्यों-ज्यों सुरझि भज्यो चहत, त्यों-त्यों उरझत जात।।
अन्योक्ति व समासोक्ति अलंकार में अंतर
आइये अन्योक्ति और समासोक्ति अलंकार में अंतर को इन उदाहरणों से समझते है –
अन्योक्ति अलंकार | समासोक्ति अलंकार |
---|---|
उदाहरण – नहि पराग नहि मधुर मधु, नहि विकास यहि काल, अली कली ही सों बंध्यो, आगे कौन हवाल | | उदाहरण – सहृदय जन के जो कंठ का हार होता, मुदित मधुकरी का जीवनाधार होता | वह कुसुम रंगीला धूल में जा पड़ा है, नियति! नियम तेरा भी बड़ा ही कड़ा है || |
अप्रस्तुत – कली और भौरें का वर्णन प्रस्तुत – राजा जयसिंह और उनकी नवोढ़ा पत्नी की ओर संकेत। | प्रस्तुत – फूल का टूट कर गिरना। अप्रस्तुत – किसी युवा की अकाल काल मृत्यु होना। |
ये भी पढ़ें – अलंकार की परिभाषा, भेद, 50 उदाहरण सहित | Alankar in Hindi
- Игровые Автоматы На Телефон Андроид Скачать Мобильные Слоты ОнлайнМобильные Казино только Приложения Для Игры На Реальные деньги С Телефона Андроид И Ios Content Какие Методы Оплаты Поддерживаются и Мобильном Казино? Мобильные Приложения Казино Бонусы В Мобильных Игровых Автоматах… Read more: Игровые Автоматы На Телефон Андроид Скачать Мобильные Слоты Онлайн
- Gates Of Olympus Demo Δωρεάν Παιχνίδι Rtp: Ninety Six 5%”“παίξτε Online Δωρεάν Rtp: 96 50% Αν έχετε νίκη σε κάποιο spin, ο πολλαπλασιαστής θα προστεθεί στο πλάι του ταμπλό και θα αφορά και τις επόμενες περιστροφές της λειτουργίας μπόνους.… Read more: Gates Of Olympus Demo Δωρεάν Παιχνίδι Rtp: Ninety Six 5%”
- 22bet Application Online Casino And Even Sports Betting AppDownload The Official 22bet Apk Content Which Online Casino Games Can We Play With Typically The 22bet App? General Data About The App Et Customer Service Review Live Bets And… Read more: 22bet Application Online Casino And Even Sports Betting App
- Mostbet Bahisçisi: En İyi Oranlar Ve Çevrimiçi Canlı Bahis DeneyimiGüvenilir Kumar Siteleri Durante İyi 10 Kumar Sitesi Politika Türkiye’nin İnternet Gazetesi Content En İyi Kumar Ve Bahis Sitelerinin Özellikleri Meritking’de Hangi Tür Oyunları Oynayabilirim? Primebahis Online Casino Sitesi Promosyonlar… Read more: Mostbet Bahisçisi: En İyi Oranlar Ve Çevrimiçi Canlı Bahis Deneyimi
- “Casinos » 70+ Billigste Danske Online Casinoer【2025】Bedste Danske Online Casinoer Dk Casino Content Hvorfor Får Jeg En Casino Bonus Af Danske Online Casinoer? Danske Betalingsmetoder På On The Web Casinoer Skal Jeg Verificere Mig Med Mitid… Read more: “Casinos » 70+ Billigste Danske Online Casinoer【2025】
- Sitio Oficial Del Online Casino En Línea De Confianza”Bbrbet Casino Online Mx Bono De Bienvenida Del 100% Content ¿puedo Descargarme Bbrbet Gratis? Cómo Registrarse Durante Bbrbet App Juegos Que Incluye Crupier En Vivo ¿qué Fue La Bbrbet Software?… Read more: Sitio Oficial Del Online Casino En Línea De Confianza”